Белару́скі афіцы́йны пра́вапіс^[a][1], таксама нарка́маўка, нарко́маўка — варыянт правапісу беларускае мовы, які бярэ адлік ад палітычнай рэформы беларускага правапісу 1933 году і замацаваны ў далейшых афіцыйных зводах правілаў (1934 і 1957 гады ў БССР; і ў «правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» 2008 году ў Рэспубліцы Беларусь)^[b].

Сама назва «наркамаўка» паходзіць ад слова «наркамат» — «народны камісарыят» (найменьне міністэрства ў БССР) і мае падкрэсьліваць факт прыняцьця новай беларускай граматыкі 1933 году Саўнаркамам БССР без грамадзкага і навуковага абмеркаваньня^[2][3]. Апроч таго, гэтую граматыку крытыкуюць за наўмыснае штучнае набліжэньне беларускай мовы да расейскай^[4][5]. Адзначаецца, што пасродкам яе ў беларускую мову было ўведзена больш за «30 фанэтычных і марфалягічных асаблівасьцяў, уласьцівых расейскай мове»^[6][c].

Уласна тэрмін наркомаўка быў ўведзены ў навуковы ўжытак З. Саўкам^[7]. Пры гэтым існавалі і іншыя прапановы для пазначэньня гэтага правапісу — парэформенны або рэфармаваны^[8][3], а таксама чарнушэвіца^[d][7].

У 2008 годзе IANA вылучыла для наркамаўкі асобны моўны падтэг «1959acad^[e]» (поўнае пазначэньне: be-1959acad)^[10] з мэтай адрозьненьня яе ад іншых правапісаў беларускай мовы, якія ўсе ахопліваюцца моўным тэгам «be», у прыватнасьці — ад тарашкевіцы, якая таксама мае свой падтэг «tarask».

Гісторыя |

Палітычная рэформа беларускага правапісу |

Асноўны артыкул: Рэформа беларускага правапісу 1933 году

Рэформу беларускага правапісу 1933 году не вызналі беларускія навуковыя і культурна-асьветніцкія арганізацыі ў Заходняй Беларусі (напрыклад, Беларускае навуковае таварыства ў Вільні на сваім надзвычайным паседжаньні 31 кастрычніка 1933 году прыняло рэзалюцыю супраць рэформы, дзе паказала яе русіфікацыйную скіраванасьць і слабы навуковы падмурак), беларускія цэнтры ў Латвіі, Празе і Бэрліне^[3] з наступных прычынаў:

• напярэдадні рэформы былі праведзеныя ўзмоцьненыя сталінскія чысткі і рэпрэсіі ў асяродзьдзі беларускай інтэлігенцыі^[3][11]


• праект рэформы распрацавала адмысловая «Палітычная камісія для перагляду руска-беларускага слоўніка і новых правіл правапісу беларускай мовы», у склад якой не ўвайшоў ніводны філёляг^[12]. Увогуле, як падкрэсьліваюць сучасныя беларускія мовазнаўцы, складальнікі новага зводу правілаў кіравалася ў першую чаргу палітычнымі, а не лінгвістычнымі чыньнікамі^[13]


• зацьверджаньне праекту зьдзейсьніў Савет народных камісараў БССР без грамадзкага і навуковага абмеркаваньня^[2][3]


• 
  рэформа праводзілася ва ўмовах татальнага тэрору. Беларускі філёляг С. Запрудзкі паказвае на наступны факт^[14]:

	Пастанова СНК сімвалізавала для сучаснікаў неадхільную волю наблізіць беларускую мову да расійскай «любой цаной».
—Сяргей Запрудскі, Беларуская мова ў яе кантактах з расійскай: у цісках аднімальнага білінгвізму // Letopis 50 (2003) 1. — С. 81

• рэформа сталася праявай палітыкі маскалізацыі і штучна^[5][13][15] наблізіла беларускую мову да расейскай — з папярэдняга, акадэмічнага, праекту 1933 году былі ўзятыя ўсе пункты, якія прадугледжвалі збліжэньне з расейскай мовай, астатнія жа былі альбо кардынальна перапрацаваныя ў бок набліжэньня да расейскіх нормаў, альбо зусім ня ўлічаныя^[4]. На штучную, русіфікацыйную сутнасьць рэформы паказвае філёляг І. Клімаў:

	Бальшавіцкая дзяржава <…> разглядала мову як аб’ект адмысловых маніпуляцыяў, накіраваных на дасягненьне пэўных, зусім не лінгвістычных мэтаў. Важным кірункам такіх маніпуляцыяў з 1930 году было замацаванне расейскага ўплыву ў нормах літаратурных моваў іншых народаў СССР. Гэта падвышала культурную гамагеннасьць сярод народаў савецкай імпэрыі, прыглушала іх памкненьні да сэпаратызму, спрыяла іх культурнай і моўнай асыміляцыі. Ахвярай такой палітыкі з 1930-х гадоў зрабілася і беларуская мова. Яе далейшае разьвіцьцё адбывалася не ў выніку ўнутранай неабходнасьці ці рэальнага ўжытку, а прадвызначалася палітычнай кан'юнктурай савецкай дзяржавы.
—Ігар Клімаў, Два стандарты беларускай літаратурнай мовы // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). — Магілёў: ГА МТ «Брама», 2004.

Сучасныя беларускія філёлягі падкрэсьліваюць той факт, што звыш 20 новых правілаў, уведзеных рэформай 1933 году, перакручвалі ўсталяваныя нормы беларускай літаратурнай нормы шляхам штучнага, ненатуральнага і прымусовага накладаньня на іх правілаў расейскай мовы^[13].

Сутнасьць зьменаў |

Зьмены ў беларускім правапісе (пасьля перагляду праекту 1933 году адмысловай Палітычнай камісіяй)	Акадэмічны праект 1930 году	Акадэмічны праект 1933 году (да перагляду Палітычнай камісіяй)
Зьмены ў перадачы пазычаньняў
1. Перадача складоў [л’а], [л’о], [л’у]) празь цьвёрдае «л». (напрыклад: маналог замест маналёг)	Захоўваліся існыя правілы.	Аўтары праекту характаразуюць дадзеныя прапановы, як «вялікадзяржаўніцкія», «уласьцівыя расейскаму вымаўленьню».[16]
2. Зьмякчэньне зычных [з], [с], [б], [п], [в], [ф], [м], [н] перад галосным [е] (напрыклад: кааперацыя, фанетыка замест каапэрацыя, фанэтыка)
3. Замена спалучэньняў -тар, -дар на -тр, -др на канцы словаў (напрыклад: літр, цэнтр замест літар, цэнтар)		Захоўваліся існыя правілы.
4. Перадача літары «θ» у грэцызмах праз «ф» або «т» у залежнасьці ад правілаў расейскай мовы (міф, кафедра замест міт, катэдра)		Гэты захад мусіў адпавядаць агучанаму партыйным кіраўніцтвам патрабаваньню «па замацаваньні расейскай мовы як пасярэдніка для пазычаньняў з трэціх моваў»[2]
Зьмены ў артаграфіі ўласнабеларускіх словаў
1. Скасаваньне пазначэньня асыміляцыйнага зьмякчэньня зычных [з], [с], [ц] (напрыклад: (свет, след замест сьвет, сьлед)	Дадзеная прапанова зьявілася толькі ў карэктуры (г. зн. пасьля згортваньня палітыкі беларусізацыі — і гвалтоўнага адхіленьня ад кіраваньня праектам акадэміка Сьцяпана Некрашэвіча, які выступаў катэгарычна супраць яе прыняцьця. Таксама супраць гэтай прапановы быў Янка Купала[2]	Аўтары абгрунтоўваюць прыняцьцё гэтай прапановы «палягчэньнем і эканоміяй для паліграфічнай справы».[16]
2. Скаваньне напісаньня мяккага знаку паміж падоўжанымі зычнымі [з], [с], [ц], [н], [л] (напрыклад: насенне, галлё, ззяе, рыззё, калоссе, суддзя, жыццё замест насеньне, гальлё, зьзяе, рызьзё, калосьсе, судзьдзя, жыцьцё)	Каміся прыняла гэтую прапанову як кампрамісны варыянт — пры ўмове захаваньня пазначэньня мяккасьці ўва ўсіх астатніх выпадках.[2]	Прапаноўвалася сьцягненьне падвоеных зычных на манер заходнебеларускіх гаворак (напрыклад: насене, галё, зяе, рызё, калосе, судзя, жыцё)
3. Увядзеньне нязьменнага напісаньня часьціцы і прыназоўніка «не» (напрыклад: без нас, не руш замест бяз нас, ня руш)	Захоўваліся існыя правілы[2][17]	Захоўваліся існыя правілы.

Парэформавая кадыфікацыя |

Апошні пункт (№ 27) Пастановы СНК «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу» (1933) вызначыў працяг мэтанакіраванай працы па маскалізацыі беларускай мовы:

	Даручыць Народнаму Камісарыяту Асьветы і Прэзыдыуму Беларускай Акадэміі Навук арганізаваць сыстэматычную навуковую працу па далейшым разьвіцьці і ўпарадкаваньні беларускага правапісу, усяе граматыкі і тэрміналёгіі, а таксама арганізаваць новае выданьне беларуска-рускіх слоўнікаў, вытраўляючы з беларускай мовы ўсялякія буржуазна-нацыяналістычныя плыні і скажэньні.
—Пастанова Савету Народных Камісараў БССР «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», г. Менск, 26 жніўня 1933 г.

У 1939 годзе бальшавікі падрыхтавалі чарговую рэформу з напісаньнямі кшталту «весна», «братскі», «бібліатека». Яшчэ ў адным праекце (1951) прапаноўвалася пісаць «снегі», «цеатр», «басціон»^[18]. Толькі відавочная абсурднасьць гэтых прапановаў, а таксама пэўныя вонкавыя чыньнікі (Другая Сусьветная вайна, сьмерць Сталіна) уратавалі беларускую мову ад іх прыняцьця.

Маскалізацыя істотна перайначыла слоўнікі. Партыйныя загады патрабавалі ўкладаць іх паводле «пралетарска-інтэрнацыянальнага» прынцыпу, тым часам спрадвечная і самабытная беларуская лексыка абвяшчалася «нацдэмаўскай» і «кулацкай». Найбольш яскравай праявай такой моўнай палітыкі стаўся «Руска-беларускі слоўнік» пад рэдакцыяй А. Александровіча (1937), у якім на карысьць прысутных у расейскай мове адпаведнікаў быў адкінуты вялікі пласт беларускай лексыкі^[19] Беларускі паэт Уладзімер Хадыка на допыце ў турме НКВД 30 сьнежня 1936 году сьцьвярджаў што «поручение А. Александровичу редактировать новый белорусский словарь является страшнейшей ошибкой»^[20]. На загад бальшавікоў быў таксама абмаскалены расейска-беларускі слоўнік 1953 году. Да беларускіх словаў дапісвалі расейскія сынонімы, ставячы іх часьцяком на першае месца: рас. батрак — бел. батрак, парабак; большак — гасцінец, бальшак; поезд — поезд, цягнік; минута — мінута, хвіліна. Яшчэ далей пайшоў слоўнік 1982 году, які рэкамэндаваў ужываць поруч са словамі «вавёрка», «бусак» таксама «белка», «багор» і г. д.^[18]

У 1950-я гады з Масквы прыйшоў загад правесьці маскалізацыю граматыкі беларускае мовы, што было зьдзейсьнена ў двухтомнай акадэмічнай «Граматыцы»^[18].

У наш час значная колькасьць расейскіх моўных элемэнтаў ў афіцыйным наркамаўскім стандарце служыць для шавіністаў падставаю зьневажаць беларускую мову, называць яе «испорченным русским языком», «грубым диалектом русского языка», заяўляць пра яе неразьвітасьць^[18].

Глядзіце таксама |

• Беларускі клясычны правапіс (тарашкевіца)


• Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году


• Палітычны праект і рэформа беларускага правапісу 1933 году


• Русіфікацыя Беларусі


• Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі

Заўвагі |

Крыніцы |